ကိုလိုနီေခတ္မွာ ပထမဆုံးေပၚလာတဲ့ ေထာင္ေတြအေၾကာင္း အရင္တပတ္က ေဖာ္ျပခဲ့ပါတယ္။ ပထမပိုင္းအေနနဲ႔ ၁၈၂၄ ပထမ အဂၤလိပ္-ျမန္မာစစ္အၿပီး ေပၚခဲ့တဲ့ ေထာင္ေတြအေၾကာင္း ေျပာခဲ့တယ္။ အဲ့ဒီေထာင္ေတြကို အုပ္ခ်ဳပ္သူေတြက ေက်ာက္ေဆးထိုး ဆရာေတြပါ။ အဲ့ဒီကာလက ကမၻာတဝွမ္းလုံး ေက်ာက္ေရာဂါဟာ ကပ္ဆိုးတခုလို ျဖစ္ခဲ့တာ။ လူစုလူေဝးနဲ႔ ၂၄ နာရီလုံး ပူးကပ္ေနထိုင္ရတဲ့ ေထာင္ဟာ ေက်ာက္ေရာဂါ အျဖစ္အမ်ားဆုံးေပ့ါ။ ဒီေတာ့ ေထာင္အတြက္ ေက်ာက္ေဆးထိုးဆရာေတြကို ခန္႔ၾကရတယ္။ ဒီေက်ာက္ထိုးဆရာေတြဟာ အက်ဥ္းသားေတြရဲ႕ က်န္းမာေရးကိုပါ တာဝန္ယူရင္း တၿပိဳင္တည္း သူတို႔ကို ေထာင္အုပ္ခ်ဳပ္သူအျဖစ္ ခန္႔ထားလိုက္ဟန္ပါပဲ။ တကယ္ေတာ့ အက်ဥ္းေထာင္ဌာနဆိုၿပီး ေပၚလာတာက ၁၈၅၂ ဒုတိယ အဂၤလိပ္-ျမန္မာစစ္ၿပီးမွ ျမန္မာႏိုင္ငံအလယ္ပိုင္း အဂၤလိပ္လက္ေအာက္မွ ေပၚလာတာ။ တိတိက်က်ေျပာရရင္ ၁၈၆၄ ခုႏွစ္ထဲမွ ေပၚလာတာ။ အဲ့ဒီမွာ ေဆးမင္းႀကီးထားၿပီး ေထာင္ကို အုပ္ခ်ဳပ္ေစတာ။ “ေဆးမင္းႀကီး” ဆိုတာ က်န္းမာေရးမင္းႀကီးကို ေခၚတာ။ အခုေခတ္လို ဆိုရင္ေတာ့ က်န္းမာေရးဝန္ႀကီးဌာနေပါ့။ အဲ့ဒီလို အဂၤလိပ္တို႔ ေအာက္ျမန္မာႏုိင္ငံကို သိမ္းၿပီးေနာက္ပိုင္း ရန္ကုန္ၿမိဳ႕သစ္ တည္ၿပီးတဲ့ေနာက္ ရန္ကုန္ေထာင္ကို ၁၈၆၁ ခုႏွစ္မွာ တည္ေဆာက္ၿပီးစီးခဲ့တယ္။ ရန္ကုန္ေထာင္ဟာ ၁၉၈၃ ေလာက္မွ ၿဖိဳဖ်က္ခဲ့တယ္။ အရင္က ရန္ကုန္ေထာင္ဆိုတာ အခု ဂ်ပန္ေဆး႐ုံလို႔ေခၚတဲ့ သရက္ေတာေက်ာင္းတိုက္ေရွ႕ရွိ ေဆး႐ုံေနရာကေန ျပည္လမ္းအေနာက္ဘက္ သူနာျပဳတကၠသိုလ္ဝင္းအထိ။ ေျမာက္ဘက္ ျပည္လမ္းဘူတာ အထိေပါ့။ အရင္က ျပည္လမ္းဟာ စိန္ဂၽြန္းေဈးကို ပတ္ၿပီး သြားၾကရတာ။ အခုလို ဒိုးယိုေပါက္ မဟုတ္ဘူး။ အခုေတာ့ စိန္ဂၽြန္းေဈးလည္း မရွိေတာ့ဘူး။ အိမ္ရာေတြ ေဆာက္ေနတာေတာ့ ေတြ႔ရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ အရင္က ျပည္လမ္းဟာ ျပည္လမ္းဘူတာေရွ႕က အစျပဳခဲ့တာ။ ရန္ကုန္ေထာင္ထက္ ေစာတယ္လို႔ ေျပာလို႔ရတာက ပုသိမ္ေထာင္ပဲ။ ပုသိမ္ေထာင္က အဂၤလိပ္-ျမန္မာ ဒုတိယစစ္အၿပီး ၁၈၅၃ ေလာက္ကတည္းက ရွိခဲ့တယ္လို႔ ဆိုတယ္။ ပထမဆုံး ပုသိမ္ေထာင္က အခု အမွတ္ ၃ ေက်ာင္းေနရာရဲ႕ ေျမာက္ဘက္ေျမေနရာမွာ အက်ဥ္းေထာင္ကို ေဆာက္ၿပီး သူ႔ေတာင္ဘက္မွာ တရား႐ုံး ေဆာက္ခဲ့တာ။ ၁၈၈၈ ေရာက္မွ လက္ရွိေနရာကို ေျပာင္းလဲေဆာက္ခဲ့တာလို႔ ဆိုပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ပုသိမ္ေထာင္ ေနရာေဟာင္းအရ ေျပာရင္ေတာ့ ရန္ကုန္ေထာင္ေနာက္မွ ေဆာက္ခဲ့တာလို႔ ဆိုရမွာပါ။ စိတ္ဝင္စားစရာ ေကာင္းတာက ဟသၤာတေထာင္ပဲ။ ဟသၤာတေထာင္ဟာ ျမန္မာ့ေတာ္လွန္ေရး သူရဲေကာင္းတဦးျဖစ္တဲ့ ဗိုလ္ျမတ္ထြန္းကို အေၾကာင္းျပဳၿပီး တည္ေဆာက္ခဲ့တာလို႔ ဆိုတယ္။ ပဲခူး၊ ဟသၤာတနဲ႔ ဧရာဝတီဆိုၿပီး ခ႐ုိင္ဖြဲ႔လို႔ ကပၸတိန္ ဆယ္ယာကို အုပ္ခ်ဳပ္ေရးခန္႔တာ။ ဗိုလ္ျမတ္ထြန္းနဲ႔ ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြက ဒီေဒသေတြမွာ ေတာ္လွန္ေတာ့ စစ္ပြဲေတြ ရာဇဝတ္မႈ ထူေျပာလို႔ဆိုၿပီး ၁၈၅၄ မွာ ဟသၤာတေထာင္ကို ေဆာက္လုပ္ အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့တာ။ ၁၈၆၄ က်ေတာ့ ေထာင္ကိုဖ်က္ၿပီး ဂတ္တဲလုပ္ခဲ့တယ္။ လက္ရွိအသုံးျပဳေနတဲ့ ေထာင္သစ္ကို ျပန္လည္တည္ေဆာက္ခဲ့တယ္လို႔ ဆိုတယ္။ ၁၈၇၅ ထဲမွာေတာ့ မအူပင္ေထာင္ကို တည္ေဆာက္ခဲ့တယ္။ အခုဆိုရင္ ႏွစ္ေပါင္း ၁၅၀ ျပည့္ေတာ့မွာပါ။ စတင္ေဆာက္လုပ္စဥ္က ၿမိဳ႕လယ္ေခါင္နဲ႔ အေတာ္ေလး ေဝးရာမွာ ရွိခဲ့တာ။ ႏွစ္ေတြၾကာလာၿပီး ေျမၿပိဳခဲ့တာေၾကာင့္ အခုဆိုရင္ မအူပင္ၿမိဳ႕လယ္ေတာင္ ေရာက္ေနၿပီလို႔ ဆိုပါတယ္။ ေျမာင္းျမေထာင္ကေတာ့ ၁၉၀၀ ျပည့္ႏွစ္မွ စတင္ဖြင့္လွစ္ခဲ့တာပါ။ တတိယ အဂၤလိပ္-ျမန္မာစစ္ၿပီးမွ ဖြင့္တယ္ဆိုေပမယ့္ သူလည္း ေစာခဲ့တာပါပဲ။ သူ႔ထက္ေစာတာက ထားဝယ္ေထာင္ပါ။ ထားဝယ္ေထာင္က ဒုတိယ အဂၤလိပ္က်ဴးေက်ာ္စစ္ၿပီးမွ ၁၈၇၂ ခုႏွစ္မွာ တည္ခဲ့တာ။ ထားဝယ္ၿမိဳ႕ရဲ႕ အေရွ႕ဘက္ ခပ္လွမ္းလွမ္းမွာ ရွိတယ္။ ေလးေထာင့္ပုံ ေထာင္တမ်ိဳးပါပဲ။ သရက္ေထာင္ကေတာ့ ၁၈၆၃ မွာ တည္ေဆာက္တာ။ စတင္အသက္ဝင္တာက ၁၈၆၉ မွပါ။ ဒီေထာင္တည္တာက အဂၤလိပ္ကို ပုန္ကန္ျခားနားတဲ့ ျမန္မာသူပုန္ေတြ၊ ေတာ္လွန္ေရးသမားေတြကို ခ်ဳပ္ေႏွာင္ဖို႔ ရည္ရြယ္ရင္းပါပဲ။ ျမန္မာျပည္အလယ္ပိုင္း ပုန္ကန္ျခားနားသူေတြ အတြက္လို႔ ဆိုပါတယ္။ သရက္ၿမိဳ႕ရဲ႕ ေျမာက္ပိုင္းရပ္ကြက္နဲ႔ အေနာက္ပိုင္းရပ္ကြက္တြင္းမွာ ရွိတာပါ။ အဂၤလိပ္-ျမန္မာ ဒုတိယစစ္အၿပီး တည္ေဆာက္ခဲ့တဲ့ ေထာင္ထဲမွာ ေပါင္းတည္ေထာင္လည္း အပါအဝင္ျဖစ္ခဲ့တယ္။ ေပါင္းတည္ေထာင္ကိုေတာ့ ၁၈၇၅ မွာ စတင္တည္ေဆာက္ခဲ့တာ။ ၁၈၇၈ မွာ စတင္အသုံးျပဳခဲ့တယ္။ ဒုတိယ အဂၤလိပ္-ျမန္မာ စစ္အၿပီး ေထာင္အားလုံးရဲ႕ ဝန္ထမ္းေတြက အိႏၵိယလူမ်ိဳးေတြ ေခၚယူအသုံးျပဳခဲ့တာ။ ျမန္မာထဲက ေထာင္ဝန္ထမ္းလုပ္သူ မရွိသေလာက္ပါပဲ။ အေစာပိုင္းမွာ ေထာင္အုပ္ခ်ဳပ္ေရး ယႏၱရားဟာ ေဆးမင္းႀကီးလို႔ေခၚတဲ့ က်န္းမာေရးဌာနကပဲ အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့တာ။ အခ်ိဳ႕ေထာင္ေတြကိုေတာ့ ေက်ာက္ထိုးဆရာေတြက အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့တယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။ ဒုတိယ အဂၤလိပ္-ျမန္မာ စစ္အၿပီးထိ အက်ဥ္းေထာင္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးဟာ တရားေရးဝန္ရဲ႕ လက္ေအာက္ မေရာက္ခဲ့ေသးဘူးလို႔ တခ်ိဳ႕မွတ္တမ္းမ်ားမွာ ေတြ႔ရေၾကာင္း တင္ျပလိုက္ပါတယ္။ ဆရာေ႒း