၁၉၄၇ ခုႏွစ္ ဇြန္လ ၆ ရက္ေန႔တြင္ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕ ျပည္လမ္းရွိ ဆိုရန္တိုဗီလာ အေဆာက္အဦ (ယခု ေၾကးနန္းႏွင့္ ဆက္သြယ္ေရး႐ံုး) ၌ ျမန္မာႏိုင္ငံ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရး အစည္းအေဝးကို ျပဳလုပ္ခဲ့သည္။ ယင္းအစည္းအေဝးကို ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းက တက္ေရာက္ၿပီး အဖြင့္မိန္႔ခြန္း ေျပာၾကားရာ “ခ်က္ခ်င္းလက္ငင္း ေျဖရွင္းေရး” ရွာႀကံရမည့္ ကိစၥရပ္ႀကီးရွစ္ခုကို ညႊန္ျပသြားသည္။ ယင္းကိစၥရပ္ႀကီးမ်ားတြင္   ပညာေရးသည္လည္း တခုအပါအဝင္ ျဖစ္သည္။ မသင္မေနရ ပညာေရး၊ ေကာလိပ္ေက်ာင္း ပညာေရး၊ အသက္ေမြးဝမ္းေက်ာင္း ပညာေရး၊ အေထြေထြ လက္မႈပညာေရး၊ ႏိုင္ငံရပ္ျခားသို႔ ပညာသင္ေစလႊတ္ေရးမ်ားအျပင္ လူထုပညာေရးအတြက္ အလြန္အေရးပါေသာ ဌာနႀကီးတခု ဖြင့္လွစ္တည္ေထာင္ရန္ “လူအမ်ားအတြက္ အေရးတႀကီးလိုအပ္သည့္ စာအုပ္ေတြ၊ အသံုးက်မည့္ စာအုပ္ေတြကို ဘာသာျပန္ၿပီး ပံုႏွိပ္ထုတ္ေဝဖို႔ကို စိတ္ထဲမွာ စြဲထားရမည္။ ဘာသာျပန္ဌာနႀကီးတခုကို ဖြင့္ရမည္” ဟု ေျပာသြားသည္။ ယင္းမိန္႔ခြန္း ေျပာၾကားၿပီးေနာက္ တလခြဲအၾကာ (၁၉၄၇ ခုႏွစ္ ဇူလိုင္ ၁၉) တြင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္သည္ လုပ္ႀကံခံရသည္။ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ကြယ္လြန္ၿပီး တလေက်ာ္အၾကာ (ၾသဂုတ္ ၂၆) တြင္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ဘာသာျပန္စာေပအသင္းႀကီးကို ထိုစဥ္က ဝန္ႀကီးခ်ဳပ္ျဖစ္ေသာ ဦးႏုက ဦးစီးတည္ေထာင္လိုက္သည္။ ဦးႏုက အသင္း၏ဥကၠ႒တာဝန္ကို ယူၿပီး ဦးသန္႔ကို အက်ဳိးေဆာင္အတြင္းေရးမႉးအျဖစ္ တာဝန္ေပးလိုက္သည္။ ဗုိလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း၏ လမ္းညႊန္မႈ၊ ဦးႏု၏ ဦးေဆာင္မႈ၊ ဦးသန္႔၏ စီမံခန္႔ခြဲမႈတို႔ျဖင့္ အေကာင္အထည္ေပၚလာရေသာ “ျမန္မာႏိုင္ငံ ဘာသာျပန္စာေပအသင္းႀကီး” သည္ တိုင္းျပည္ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရးအတြက္ အဘယ္မၽွ အေရးပါသနည္း။ ဘာသာျပန္အသင္း၏ အစ ဖာနီဗယ္က စင္စစ္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရးအတြက္ ဘာသာျပန္လုပ္ငန္း၏ အေရးပါပံုကို သေဘာေပါက္ သိျမင္ၿပီး စတင္ႀကိဳးပမ္းခဲ့သူမွာ အဂၤလိပ္လူမ်ဳိး ပညာရွင္ႀကီး ဖာနီဗယ္ (John Sydenham Furnivall) ျဖစ္ပါသည္။ ဗုိလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း၊ ဦးႏုႏွင့္ ဦးသန္႔တို႔သည္ ယင္းအသိအျမင္ကို ပညာရွင္ႀကီး ဖာနီဗယ္ထံမွ အေမြဆက္ခံ ရရွိခဲ့ျခင္းသာ ျဖစ္သည္။ ျမန္မာႏိုင္ငံသို႔ အသက္ ၂၅ ႏွစ္အရြယ္ (၁၉၀၃ ခုႏွစ္) တြင္ ေရာက္ရွိလာေသာ ဆရာႀကီးဖာနီဗယ္သည္ ဝန္ထမ္းအျဖစ္ ႏွစ္ေပါင္းႏွစ္ဆယ္ အလုပ္လုပ္ခဲ့သည္။ ေနာက္ဆံုး ေၾကးတိုင္ႏွင့္ ေျမစာရင္းမင္းႀကီးအျဖစ္ တာဝန္ယူရခ်ိန္တြင္ ေျမခြန္စနစ္ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲေရးကို ဘုရင္ခံထံ တင္ျပရာ လက္မခံသျဖင့္ အလုပ္မွ ႏုတ္ထြက္ခဲ့သည့္ ပညာရွင္ႀကီး ျဖစ္သည္။ ဆရာႀကီးသည္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရးကို အလြန္စိတ္ဝင္စားသည္။ မည္သို႔မည္ပံု ထူေထာင္ရမည္ကို အခ်ိန္ႏွင့္အမၽွ အႀကံထုတ္ကာ သူ စြမ္းသမၽွ အားထုတ္ လုပ္ေဆာင္ေနခဲ့သူ ျဖစ္သည္။ အနာဂတ္ကို ဖန္တီးလိုလၽွင္ အတိတ္ကိုေလ့လာရန္ လိုအပ္သည္ဟု ျမင္သျဖင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံသုေတသနအသင္း (Burma Research Society) ကို ၁၉၁၀ ျပည့္ႏွစ္တြင္ ဦးေဆာင္ တည္ေထာင္ခဲ့သည္။ “လမ္း႐ိုးေဟာင္းတြင္ ဆင့္ကာထြင္” ဟူေသာ ေဆာင္ပုဒ္ျဖင့္ ျမန္မာ့အတိတ္ကို တူးဆြ ေဖာ္ထုတ္ကာ စာတမ္းမ်ားေရးသား၍ သုေတသနဂ်ာနယ္ကို ထုတ္ေဝခဲ့သည္။ အလုပ္မွထြက္ၿပီးသည့္ေနာက္ပိုင္းတြင္ Burma Book Club အမည္ျဖင့္ စာအုပ္အသင္းတခုကို ထူေထာင္ကာ စာအုပ္ဆိုင္ဖြင့္သည္။ စာအုပ္စာေပအေၾကာင္းကို တင္ျပသည့္ The World of Books အဂၤလိပ္မဂၢဇင္းကို ထုတ္သည္။ ေနာက္ပိုင္းတြင္ ဂႏၴေလာကမဂၢဇင္း အမည္ျဖင့္ ျမန္မာလို တြဲထုတ္သည္။ ျမန္မာပညာတတ္မ်ား၏ ျမန္မာ ေဆာင္းပါးမ်ားႏွင့္ ဘာသာျပန္မ်ားကို ထည့္သြင္းသည္။ ဘာသာျပန္စာေပ ထြန္းကားရန္ ဘာသာျပန္ၿပိဳင္ပြဲ လုပ္ေပးသည္။ ျမန္မာႏိုင္ငံ ဘာသာျပန္စာေပအသင္းႀကီး၏ အက်ဳိးေဆာင္အတြင္းေရးမႉး ဦးသန္႔သည္ ဂႏၴေလာကမဂၢဇင္း၏ ဘာသာျပန္ၿပိဳင္ပြဲတြင္ ဆုရခဲ့သူျဖစ္ၿပီး ယင္းမဂၢဇင္းတြင္ပင္ “သီလဝ” ကေလာင္အမည္ျဖင့္ ေဆာင္းပါးမ်ား ေရးခဲ့သည္။ ထို႔ေနာက္ ပညာတတ္အသိုင္းအဝိုင္း က်ယ္ျပန္႔လာေစရန္ ရည္ရြယ္ခ်က္ျဖင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ပညာျပန္႔ပြားေရးအသင္း (Burma Education Extension Association) ကို ၁၉၂၈ ခုႏွစ္တြင္ စတင္တည္ေထာင္ကာ ႏိုင္ငံအႏွံ႔ ျပည္သူ႔စာၾကည့္တိုက္မ်ား ေပၚေပါက္ေရးကို အားထုတ္ခဲ့သည္။ စင္စစ္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း လမ္းညႊန္ခဲ့ေသာ ဘာသာျပန္အသင္းႀကီးမွာ ဆရာႀကီးဖာနီဗယ္၏ ပညာျပန္႔ပြားေရးအသင္းႀကီးကို ျပန္လည္ အသက္သြင္းျခင္းဟု ဆိုေသာ္ ဆိုႏိုင္ပါသည္။ ေျမအုတ္တို႔ ၿပိဳေလရာ ဆရာႀကီးသည္ ပေဒသရာဇ္စနစ္ေအာက္က ျမန္မာႏိုင္ငံကို ေျမအုတ္တို႔ျဖင့္ ေဆာက္ထားသည့္ အေဆာက္အဦတခုဟု ျမင္သည္။ ကမာၻႀကီးႏွင့္ အဆက္ျပတ္ေနၿပီး ေခတ္သစ္ပညာရပ္တို႔ကို လက္လွမ္းမမီ ျဖစ္ခဲ့ရသည့္အတြက္ ယင္းေျမအုတ္ အေဆာက္အဦကို ခိုင္ခံ့ေအာင္ ျပဳျပင္တည္ေဆာက္ႏိုင္ျခင္း မရွိသည့္ အေျခအေနတြင္  ကိုလိုနီစနစ္ေၾကာင့္ ေခတ္သစ္ကမာၻႀကီးႏွင့္ ထိပ္တိုက္တိုးသည့္အခါ ယင္းေျမအုတ္ အေဆာက္အဦ ၿပိဳက်ရျခင္း (ဝါ) လြတ္လပ္ေရးဆံုး႐ႈံးရျခင္း ျဖစ္သည္ဟု သံုးသပ္မိသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံကို လြတ္လပ္ေသာႏိုင္ငံအျဖစ္ ျပန္လည္ထူေထာင္ႏိုင္ရန္အတြက္ ေခတ္သစ္ပညာရပ္တို႔ႏွင့္ ျမန္မာျပည္သူလူထုတို႔ ရင္းႏွီးကၽြမ္းဝင္ေနရန္ လိုအပ္သည္ဟုု ဆိုကာ ပညာျပန္႔ပြားေရးအသင္းႀကီးကို ထူေထာင္ၿပီး ျပည္သူ႔စာၾကည့္တိုက္မ်ား ေပၚေပါက္ေအာင္ အားထုတ္ခဲ့ျခင္း ျဖစ္သည္။ “ေျမအုတ္တို႔ၿပိဳေလရာ ေက်ာက္အုတ္ျဖင့္ တည္ေဆာက္အံ့” ဟူေသာ ပညာျပန္႔ပြားေရးအသင္းႀကီး၏ ေဆာင္ပုဒ္မွာ ႏိုင္ငံထူေထာင္ေရးကို ရည္ညႊန္းေၾကာင္း ထင္ရွားပါသည္။ ဆရာႀကီးသည္ တိုင္းျပည္ထူေထာင္ေရးအတြက္ အသိပညာအေရးႀကီးပံု၊ အသိပညာသစ္မ်ား ရရွိေရးအတြက္ ဘာသာျပန္လုပ္ငန္း အေရးႀကီးပံု၊ ဘာသာျပန္ျခင္းမွ ေပၚလာမည့္ အသိပညာသစ္တို႔ကို အမ်ားျပည္သူ အလြယ္တကူ ရရွိေရးအတြက္ ျပည္သူ႔စာအုပ္တိုက္မ်ား အေရးႀကီးပံုတို႔ကို အခြင့္အေရးရတိုင္း ေဟာေျပာေရးသားခဲ့ပါသည္။ သို႔ေသာ္ ဆရာႀကီး၏ပညာျဖင့္ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရး လုပ္ငန္းမွန္သမွ်သည္ ဖက္ဆစ္ဂ်ပန္တို႔ ျမန္မာႏိုင္ငံအတြင္း ဝင္ေရာက္လာေသာ ၁၉၄၂ ခုႏွစ္တြင္ ပ်က္စီးသြားခဲ့သည္။ ဆရာႀကီးလည္း အဂၤလန္သို႔ ျပန္သြားသည္။ ၁၉၄၇ ခုႏွစ္ ဇန္နဝါရီလတြင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း အမႉးျပဳေသာအဖြဲ႔သည္ အဂၤလန္သို႔ သြားေရာက္ကာ ၿဗိတိသွ်အစိုးရႏွင့္ လြတ္လပ္ေရးကိစၥ ေဆြးေႏြးပါသည္။ တႏွစ္အတြင္း လြတ္လပ္ေရးေပးရန္ သေဘာတူခဲ့ၾကသည္။ ထိုႏွစ္ထဲမွာပင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းက ဆရာႀကီးဖာနီဗယ္ကို ျမန္မာျပည္သို႔ ျပန္လာရန္ ဖိတ္ေခၚသည္။ ျမန္မာျပည္လြတ္လပ္ေရးရေသာ္ တိုင္းျပည္ျပန္လည္ ထူေထာင္ေရးအတြက္ စီမံကိန္း အႀကံေပးအရာရွိအျဖစ္ ေဆာင္ရြက္ရန္ ျဖစ္သည္။ ေျမအုတ္တို႔ ၿပိဳေလရာတြင္ ေက်ာက္အုတ္တို႔ျဖင့္ တည္ေဆာက္ရန္ ဆရာႀကီး၏ အခန္းက႑သည္ အလြန္ အေရးပါလိမ့္မည္ဟုု ဗုိလ္ခ်ဳပ္က သိျမင္ထားသည္မွာ ေသခ်ာသည္။ ဗုိလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းသည္လည္း ဆရာႀကီး အားထုတ္ခဲ့ေသာ ပညာျဖင့္ ႏိုင္ငံျပန္လည္ထူေထာင္ေရးကို သေဘာႀကိဳက္ညီခဲ့သည္ဟု ဆိုရပါလိမ့္မည္။ လြတ္လပ္ေသာဗိမာန္ေတာ္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းသည္ ဆရာႀကီးဖာနီဗယ္ကို လြတ္လပ္ေသာျမန္မာႏိုင္ငံ၏ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရးအတြက္ ျမန္မာျပည္သို႔ ျပန္လာၿပီး အကူအညီေပးရန္ ဖိတ္ေခၚခဲ့ေသာ္လည္း ဆရာႀကီးေရာက္လာခ်ိန္တြင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း မရွိေတာ့ေပ။ သို႔ေသာ္ ဆရာႀကီး၏တပည့္မ်ား ျဖစ္ၾကကုန္ေသာ ဦးႏုႏွင့္ ဦးသန္႔တို႔က ဗိုလ္ခ်ဳပ္၏ စီမံကိန္းကို ဆက္လက္အေကာင္အထည္ ေဖာ္ေနသည္။ လြတ္လပ္ေရးရသည့္ ၁၉၄၈ ခုႏွစ္တြင္ ဘာသာျပန္စာေပအသင္းကို စာေပဗိမာန္ဟု အမည္ေျပာင္းလိုက္သည္။ စာေပဗိမာန္က လူထုလက္စြဲက်မ္းသာမက လူထုသိပၸံက်မ္းမ်ား၊ စြယ္စံုက်မ္းမ်ားအထိ ျပဳစုထုတ္ေဝခဲ့သည္။ သုေတသနစာတန္းဖတ္ပြဲမ်ား က်င္းပၿပီး စာေပဆုမ်ား ေပးခဲ့သည္။ စာၾကည့္တိုက္သင္တန္းမ်ား၊ သတင္းစာသင္တန္းမ်ား ေပးသည္။ စာေပဗိမာန္စာၾကည့္တိုက္မ်ား ထူေထာင္သည္။ ဆရာႀကီးဖာနီဗယ္ အစျပဳခဲ့ေသာ ပညာျဖင့္ ႏိုင္ငံထူေထာင္ေရး လုပ္ငန္းႀကီးကို စာေပဗိမာန္က အားထုတ္ႀကိဳးပမ္းခဲ့သည္ဟု ဆိုရမည္။ လြန္ခဲ့ေသာ ႏွစ္ေပါင္း ေျခာက္ဆယ္ဝန္းက်င္က ျမန္မာႏိုင္ငံကို ပညာလူ႔အဖြဲ႔အစည္း တခုျဖစ္ေအာင္ တည္ေထာင္ခဲ့ေသာ စာေပဗိမာန္သည္ လြတ္လပ္ေသာ အဖြဲ႔အစည္းအျဖစ္ ရပ္တည္ခဲ့ေသာအခ်က္မွာ “ပညာဟူသည္ လြတ္လပ္ေသာ အသိဉာဏ္မွသာ ဖူးပြင့္လာႏိုင္သည္” ဟူေသာ အသိအျမင္ကို အုတ္ျမစ္ခံထားေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ သို႔ျဖင့္ စာေပဗိမာန္သည္ ၁၉၆၃ ခုႏွစ္အထိ လြတ္လပ္ေသာ စာေပယဥ္ေက်းမႈဌာနတခု အျဖစ္သာ ရပ္တည္ခဲ့သည္။ အစိုးရႏွင့္ ႏိုင္ငံရပ္ျခား အဖြဲ႔အစည္းတို႔၏ အေထာက္အပံ့ကို ယူခဲ့ေသာ္လည္း စာေပဗိမာန္၏ ဖြဲ႔စည္းအုပ္ခ်ဳပ္ပံုအရ အစိုးရ၏ လက္ေအာက္ခံမဟုတ္။ စာေပဗိမာန္၏ စြမ္းေဆာင္ခ်က္တို႔သည္ အမိန္႔အာဏာေၾကာင့္ ျဖစ္လာရသည္မဟုတ္ဘဲ လြတ္လပ္ေသာ ပညာရွင္တို႔၏ လြတ္လပ္ေသာ ဖန္တီးမႈတိ႔ုေၾကာင့္သာ ေပၚထြန္းလာျခင္း ျဖစ္သည္။ ေက်ာက္အုတ္မ်ား ၿပိဳက်ျခင္း ၁၉၆၂ ခုႏွစ္ မတ္လ ၂ ရက္တြင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ႀကီးေနဝင္း ဦးေဆာင္ေသာ စစ္တပ္က အာဏာသိမ္းၿပီးေနာက္တြင္ကား ျမန္မာႏိုင္ငံကို ပညာလူ႔အဖြဲ႔အစည္းအျဖစ္ ထူေထာင္ရန္ ႀကိဳးပမ္းအားထုတ္မႈ မွန္သမၽွသည္ ပ်က္စီးျခင္းကပ္ေဘးႀကီး သင့္ရေလေတာ့သည္။ လြတ္လပ္ေသာ ျမန္မာႏိုင္ငံကို ပညာလူ႔အဖြဲ႔အစည္းအျဖစ္ ထူေထာင္ရန္ စတင္စိတ္ကူးခဲ့ေသာ ဆရာႀကီးဖာနီဗယ္သည္ စစ္အာဏာသိမ္းအဖြဲ႔၏ အမိန္႔ျဖင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံမွ ထြက္ခြာသြားခဲ့ရသည္။ စာေပဗိမာန္ကို ဖြဲ႔စည္းတည္ေထာင္ေသာ ဝန္ႀကီးခ်ဳပ္ဦးႏုသည္ အာဏာသိမ္းသည့္ေန႔တြင္ပင္ ထိန္းသိမ္းျခင္းခံခဲ့ရသည္။ စာေပဗိမာန္ကို ဦးစီးခဲ့ေသာ ဦးသန္႔က ထိုအခ်ိန္တြင္ ကုလသမဂၢ အတြင္းေရးမႉးခ်ဳပ္ ျဖစ္ေနသျဖင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ မရွိေတာ့။ စစ္အာဏာသိမ္းၿပီးေနာက္ စာေပဗိမာန္ အေဆာက္အဦလည္း ျပည္သူပိုင္ အသိမ္းခံရၿပီး စာေပဗိမာန္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအဖြဲ႔ကို စစ္အရာရွိတို႔က အပိုင္စီးလိုက္ေတာ့သည္။ ၁၉၆၃ ခုႏွစ္ ၾသဂုုတ္လ ၂၂ ရက္တြင္ စာေပဗိမာန္သည္ လြတ္လပ္ေသာဌာနတခုအျဖစ္မွ စစ္အစိုးရ၏ လက္ေအာက္ခံဌာနတခုအျဖစ္သို႔ ေျပာင္းလဲသြားသည္။ “အေမွာင္ခြင္း၍ အလင္းေဆာင္အံ့” ဟူသည့္ ရည္မွန္းခ်က္ျဖင့္ ျဖစ္တည္လာခဲ့ေသာ၊ ပညာရွင္၊ ပညာတတ္တို႔၏ အသိပညာ အႏုပညာ ဖန္တီးမႈမ်ားျဖင့္ တင့္တယ္ခဲ့ေသာ၊ ျမန္မာႏိုင္ငံကို ပညာလူ႔အဖြဲ႔အစည္းႀကီးတခုအျဖစ္ ထူေထာင္ရန္ ႀကိဳးပမ္းအားထုုတ္ခဲ့ေသာ စာေပဗိမာန္သည္လည္း အေမွာင္ေခတ္ကို ျဖတ္သန္းရင္း ေမွးမွိန္သြားခဲ့ရေလသည္။ ေနာက္ပိုင္းတြင္ “အေမွာင္ခြင္း၍ အလင္းေဆာင္အံ့” ဟူေသာ ေဆာင္ပုဒ္သည္  စာေပဗိမာန္ထုတ္ စာအုပ္မ်ားတြင္ ေဖာ္ျပျခင္းပင္ မခံရေတာ့ဘဲ ေပ်ာက္ကြယ္သြားေတာ့သည္။ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း၏ ျမန္မာႏိုင္ငံ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရး အစည္းအေဝးႀကီးကို က်င္းပခဲ့ေသာ၊ စာေပဗိမာန္၏ ပညာျပန္႔ပြားေရးလုပ္ငန္းအတြက္ ဗဟိုဌာနႀကီး ျဖစ္ခဲ့ေသာ သမိုင္းဝင္ “ဆိုရန္တိုဗီလာ” အေဆာက္အဦသည္လည္း ယေန႔အခ်ိန္တြင္ ဆက္သြယ္ေရးလုပ္ငန္း ဌာနတခုအျဖစ္သို႔ ဘဝေျပာင္းသြားေလေတာ့သည္။           ။